علم بهتر است یا ثروت؟ جواب به این سؤال نیاز به بررسی و تفکیک در موقعیت دارندگان آنها، کسانی که صاحبان این دو گنجینۀ بسیار بزرگ و اساسی را هستند. علم و ثروت دو گنجینۀ بسیار مفید و گران‌بها برای جامعه‌ای بشری هستند که بودونبود آنها برابر است با آبادانی یا ویرانی جامعه‌ای بشری، هر دو به‌جای خود مهم و باارزش هستند.
سؤال اصلی این است که این دو گنجینه در خدمت چه کسانی هستند؟ اشخاصی که در جمع‌آوری و افزون نمودن علم یا ثروت تلاش می‌نمایند، هدف و دیدگاه آنها دررابطه‌با این دو چیست؟ آیا هدف از جمع‌آوری ثروت یا آموختن علم خدمت به بندگان خداست؟ یا برای اجرای غرایض شخصی خودشان است.
علم و ثروت هر دو خوب هستند!
علم و ثروت در جایگاه خود قابل‌دفاع و موردبحث هستند. بودن هرکدام از آنها می‌تواند برای پیشرفت انسان‌ها، خانواده‌ها و جامعه‌ای که بشر در آن مدام به‌راحتی نیاز دارد مفید و سودمند باشد. همان‌طور که نبود هر کدام از آنها می‌تواند برای جامعه و اجتماع بلای بزرگ به بار آورد.
حضرت امام علی علیه‌السلام در یکی از حکمت‌های نهج‌البلاغه دررابطه‌با ارزش ثروت فرموده‌اند: أَلَا وَ إِنَّ مِنَ الْبَلَاءِ الْفَاقَهَ وَ أَشَدُّ مِنَ الْفَاقَهِ مَرَضُ الْبَدَنِ وَ أَشَدُّ مِنْ مَرَضِ الْبَدَنِ مَرَضُ الْقَلْبِ (أَلَا وَ إِنَّ مِنَ النِّعَمِ سَعَهَ الْمَالِ وَ أَفْضَلُ مِنْ سَعَهِ الْمَالِ صِحَّهُ الْبَدَنِ مِنْ صِحَّهِ الْبَدَنِ تَقْوَى الْقَلْبِ)؛ (۱) بهوش باش که تنگدستی بلاست، و سخت‌تر از آن بیماری بدن است و از آن مشکل‌تر بیماری دل. آگاه باش که ثروت و مال، نعمت است و برتر از آن تندرستی است و از آن بالاتر تقوای دل.
اگر ثروت از راه عقل و علم جمع‌آوری‌شده باشد، و برای پیشرفت و آبادانی جامعه‌ای بشری به‌صورت صحیح و درست خرج شود می‌تواند دنیا و آخرت دارنده آن را آباد و باشرافت سازد.
امام علی علیه‌السلام در نهج‌البلاغه فرمود: فَمَنْ آتَاهُ اللَّهُ مَالًا، فَلْیَصِلْ بِهِ الْقَرَابَهَ، وَ لْیُحْسِنْ مِنْهُ الضِّیَافَهَ، وَ لْیَفُکَّ بِهِ الْأَسِیرَ وَ الْعَانِیَ، وَ لْیُعْطِ مِنْهُ الْفَقِیرَ وَ الْغَارِمَ، وَ لْیَصْبِرْ نَفْسَهُ عَلَى الْحُقُوقِ وَ النَّوَائِبِ ابْتِغَاءَ الثَّوَابِ، فَإِنَّ فَوْزاً بِهَذِهِ الْخِصَالِ شَرَفُ مَکَارِمِ الدُّنْیَا وَ دَرْکُ فَضَائِلِ الْآخِرَهِ، إِنْ شَاءَ اللَّهُ.؛ (۲) کسى که خداوند مالى به او عنایت کرد باید به اقوامش کمک کند، مهمانى شایسته اى برگزار نماید، اسیر و گرفتار را آزاد کند، به فقیر و بدهکار ببخشد، و بر اداى حقوق واجبه و حوادث و بلاها جهت درخواست ثواب الهى شکیبایى ورزد، زیرا بدون تردید دست یابى به این خصلتها شرف و کرامت در دنیا، و دست یابى به فضائل آخرت است اگر خدا بخواهد.
در کتاب غررالحکم باب جهل آورده است که امام علی علیه‌السلام فرمودند: نادانى شخص ثروتمند، او را خوار و ذلیل گرداند، علم و دانش شخص فقیر و نیازمند، او را سربلند و عزیز گرداند.
امام علی علیه‌السلام فرمودند: اَلعِلمُ خَیرٌ مِنَ المالِ، اَلعِلمُ یَحرُسُکَ وَ أنتَ تَحرُسُ المالَ؛ (۳) دانش، برتر از ثروت است؛ [زیرا] دانش تو را پاس می‌دارد، امّا ثروت را تو می‌پایی.
حرف آخر
اگر علم یا ثروت در راه و هدف غیرانسانی مصرف شود، و باعث بروز حوادث و ناهنجاری‌های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی شوند هیچ‌کدام خوب و بهتر از دیگری نیستند. مثلاً اگر از علم برای ساختن یک بمب اتمی استفاده شود و از ثروت هم برای نگهداری و پرتاب آن خرج و پرداخت شود، در آن زمان است که دارندگان علم و ثروت‌های این‌چنینی هیچ ارزش معنوی و رنگ الهی و انسانی نداشته و خوب هم نیستند.
و اما اگر علم و ثروت باهم شوند و برای ساختن چیزهایی که برای بشریت موردنیاز است، مانند راه، نیروگاه برق، کارخانه‌های گوناگون مانند کارخانه تولید مواد غذائی و خانگی، دانشگاه، مدرسه و هزاران گونه جاهای دیگر که ثروتمندان با استفاده از دانش دانشمندان می‌توانند بسازند تا مردم و جامعه به توانند با استفاده از آنها در راحتی و در آسایش باشند. آن زمان است که می‌بینیم که علم و ثروت جدا از هم نبوده و نیستند.
- نهج‌البلاغه حکمت ۳۸۸
- نهج‌البلاغه خطبه ۱۴۲
- نهج‌البلاغه حکمت، ۱۴۷
