آیات سجده دار واجب و مستحب در قرآن مجید پانزده آیه هستند که تعداد چهار آیه از آنها سجده واجب و یازده آیه دیگر سجده مستحبی هستند و برای اینکه خوانندگان قرآن متوجه آنها بشوند در حواشی صفحه‌های قرآن و در برابر آیه مربوطه کلمه سجده نوشته شده است.
بر قاری قرآن واجب است در موقع قرائت آن، هنگامی که به آیه‌ای از آیات سجده دار واجب رسید، به سجده رود و با این عمل خود در پیشگاه خالق هستی اظهار بندگی و تواضع نماید، اگر شنونده‌ای هم قرائت او را به‌صورت زنده بشنود و بداند آیه‌ای را که قاری در حال تلاوت آن است، شنیدن آن سجده‌کردن را بر وی واجب می‌کند، واجب است به درگاه خدای یکتا سجده نماید و اظهار بندگی کند. مستحب است در موقع سجده ذکری نیز در ستایش خدا گفته شود.
بنابراین، شخص مسلمان وظیفه دارد به‌محض شنیدن یا خواندن یکی از آیات سجده دار قرآن، در صورت مناسب‌بودن وقت و مکان حضور، پیشانی خود را در مقابل خدای متعال به‌عنوان اینکه مقام او بزرگ‌تر و قابل‌ستایش است به زمین بگذارد و برای اثبات بندگی خود به خالق هستی سجده نماید، اما اگر وقت و مکان حضورش مناسب سجده نباشد، باید بعداً و در فرصت مناسب قضای آن بجا آورد.
آیه‌هایی که سجده بر آنها واجب است
سوره‌هایی که در آنها آیات سجده دار واجب وجود دارند به سوره عزائم معروف‌اند که امام صادق (ع) فرمود: إِنَّ اَلْعَزَائِمَ أَرْبَعٌ اِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ اَلَّذِی خَلَق وَ اَلنَّجْمُ وَ تَنْزِیلُ اَلسَّجْدَهِ وَ حم اَلسَّجْدَهِ؛ عزائم چهار سوره است، سوره، اقرا باسم ربک الذی خلق و سوره انجم و سوره تنزیل سجده و سوره حم سجده. چهار آیه‌ای که سجده در آنها واجب است عبارت‌اند از:
- سوره سجده (آیه ۱۵) وقتی که به «وَ لا یسْتَکبِرُونَ» رسید.
- سوره فصلت (آیه ۳۷) وقتی که به «اِیاهُ تَعْبُدُونَ» رسید.
- سوره نجم (آیه ۶۲ آخر سوره) وقتی که به انتهای آیه رسید.
- سوره علق (آیه ۱۹ آخر سوره) وقتی که به انتهای آیه رسید.
مستحب است سجده‌کردن در یازده آیۀ دیگر و آنها عبارت‌اند از:
- سوره اعراف (آیه ۲۰۶ آخر سوره)، وقتی که به «وَ لَهُ یسْجُدُونَ» رسید.
- سوره رعد (آیه ۱۵) وقتی که به «وَ ظِلالَهُمْ بِالغُدُوِّ وُ الْاصالِ» رسید.
- سوره نحل (آیه ۴۹ و ۵۰) وقتی که به «وَ یفْعَلُونَ ما یؤْمَرُونَ» رسید.
- سوره اِسراء (آیه ۱۰۷ تا ۱۰۹) وقتی که به «وَ یزِیدُهُمْ خُشُوعاً» رسید.
- سوره مریم (آیه ۵۸)، وقتی که به «خَرُّوا سُجَّداً وَ بُکیا» رسید.
- سوره حج (آیه ۱۸)، وقتی که به «یفْعَلُ ما یشاءُ» رسید.
- سوره حج (آیه ۷۷)، وقتی که به «وَ افْعَلُوا الْخَیرَ»رسید.
- سوره فرقان (آیه ۶۰)، وقتی که به «وَ زادَهُمْ نُفُوراً» رسید.
- سوره نمل (آیات ۲۵ و ۲۶)، وقتی که به «رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ» رسید.
- سوره ص (آیه ۲۴)، وقتی که به «وَ خَرَّ راکعاً وَ أَنابَ» رسید.
- سوره انشقاق (آیه ۲۱)، وقتی که به «إِذا قُرِئَ» رسید.
در آیات سجده دار قرآن چه ذکری بخوانیم؟
در موقع بجا آوردن سجده بر آیات سجده دار واجب قرآن، روبه‌قبله بودن، طهارت، پوشش کامل برای بانوان لازم نیست و یک سجده کفایت مى‌کند. آیه یا دعاى خاصى واجب نیست، بلکه بنا بر نظر مبارک علمای اسلام: هرگاه انسان، در سجده واجب قرآنى، پیشانى را به‌قصد سجده بر زمین بگذارد، اگر چه ذکر نگوید، کافى است و گفتن ذکر، مستحب است و بهتر است بگوید: لا اله الّا اللّهُ، حقّاً حقّاً، لا اله الّا اللّهُ ایماناً و تصدیقاً، لا اله الّا اللّهُ، عبودیهً و رقّاً، سجدتُ لک یا ربِّ تعبّداً و رقّاً، لامستنکفاً و لامستکبِرًا بَلْ انَا عبدٌ ذلیلٌ خائفُ مستجیر؛ یعنی: جز خدائی که بر حق است معبودی نیست، غیر از خداوندی که روی حقیقت ایمان و تصدیق دارم معبودی نیست، جز خدائی که پرستش می‌کنم و بنده او هستم معبودی نیست، پروردگارا تو را برای پرستش و بجهت بندگی سجده می‌کنم، تکبّر و استنکاف از بندگی تو دارم، بلکه من بنده خوار و خائف از عذاب به تو پناهنده هستم.
چنان‌که اگر خواندن این ذکر برای کسی مشکل باشد می‌تواند بجای آن، ذکر سجده نماز را بخواند، و پس از اتمام سجده در حال نشستن، گفتن تکبیر الله‌اکبر نیز از سنت‌های حسنه است که بهتر است فراموش نشود.
